Nusbaum (Nussbaum) Henryk (1849–1937), lekarz, fizjolog, filozof medycyny, profesor Uniw. Warsz. i Akademii Stomatologicznej, pisarz i działacz społeczny. Ur. 22 IV w Warszawie, był synem Hilarego (zob.) i Ewy z Tenenbaumów, bratem Józefa Nusbauma-Hilarowicza (zob.). Po ukończeniu w r. 1867 III Gimnazjum w Warszawie studiował medycynę w l. 1867–72 w Szkole Głównej i w Uniw. Warsz. W l. 1873–5 był ordynatorem w szpitalu cholerycznym na Woli, potem w oddziale cholerycznym Szpitala Św. Łazarza w Warszawie. Doktoryzował się w r. 1875 w Dorpacie na podstawie pracy Beiträge zur Kentniss der Anatomie und Physiologie der Herznerven und zur physiologischen Wirkung der Curare (Dorpat 1875). W r. 1876 specjalizował się w fizjologii i neuropatologii w Wiedniu u T. Meynerta i C. Benedikta, w Bernie oraz w Paryżu u J. M. Charcota i E. F. A. Vulpiana. Po powrocie do Warszawy pracował w zakładzie fizjologii Feliksa Nawrockiego, gdzie w l. 1879–82 był prosektorem, potem specjalizował się w chemii fizjologicznej w Bernie u Marcelego Nenckiego. Zachęcony przez F. Nawrockiego i Henryka Hoyera (seniora) zwrócił się w r. 1882 do Wydziału, Lekarskiego o habilitację w zakresie fizjologii, ale uchwała Wydziału nie została zatwierdzona przez kuratora okręgu warszawskiego A. Apuchtina pod pretekstem słabej u N-a znajomości języka rosyjskiego. Pozbawiony pracowni naukowej i kierownictwa oddziału szpitalnego, N. poświęcił się praktyce prywatnej (jako neurolog), działalności społecznej i publicystycznej. Ogłosił ponad 80 prac. Początkowo zajmował się fizjologią, biologią, patologią. Wcześniej od innych dowiódł eksperymentalnie istnienia w sercu ośrodka przyspieszającego jego akcję, wyjaśnił dynamikę tego zjawiska i przebieg włókien współczulnych, łączących ten ośrodek z mięśniem sercowym. Pierwszy też wykazał porażające działanie kurary na nerw błędny. W pracowni Nawrockiego prowadził badania nad unerwieniem pęcherza, fizjologią działania trucizn, oddziaływaniem trzustki na niektóre trucizny, rolą ciał białkowych w przemianie materii, wykazując systematyczność, oryginalność ujęcia, konsekwencję w wysuwaniu wniosków.
Od r. 1887 N. poświęcił się głównie twórczości filozoficzno-lekarskiej. Zajmował się m. in. fizjologią cierpienia, wpływem czynników duchowych na sprawy chorobowe, sprawą dobra i etyki, znaczeniem wykształcenia filozoficznego dla lekarzy. Zagadnienie bólu moralnego i fizycznego stanowiło częsty przedmiot rozważań N-a ze stanowiska fizjologii, psychologii, etyki; walka z cierpieniem stała się dlań istotnym problemem, gdyż twierdził, że jest ono najdonioślejszym zjawiskiem w życiu ludzkim. Wraz z Leonem Nenckim zajmował się też pokarmami i sprawą żywienia. Do ważniejszych prąc jego z tego okresu należą: O metodzie rozpoznawania chorób (W. 1875), O natężeniu w zjawiskach patologicznych (W. 1891), O wpływie czynności duchowych na sprawy chorobowe (w: Odczyty kliniczne, W. 1894 i po niemiecku w: „Berliner Klinik” 1895), Medycyna nauką jest czy sztuką („Gaz. Lek.” 1895), O najgłówniejszych zadaniach terapii i jej sprawności („Gaz. Lek.” 1896–7), Szkolnictwo współczesne ze stanowiska krytyki lekarskiej („Krytyka Lek.” 1897), O wahaniach okresowych w energii czynności fizjologicznych („Gaz. Lek.” 1900), Witalizm i Marceli Nencki (tamże, 1901), Zarys fizjologii i patologii pracy mięśniowej (W. 1903, 1904), Odczyty i szkice (W. 1908, 1909), Pisma z dziedziny nauk lekarskich (W. 1913), Prostytucja ze stanowiska etyki społecznej (W. 1917).
Od r. 1880 N. był członkiem Warszawskiego Tow. Lekarskiego, w l. 1889–1901 jego wiceprezesem, od r. 1928 członkiem honorowym; należał do organizatorów (1905–6) Stowarzyszenia Lekarzy Polskich (prezes w l. 1909–11, w latach późniejszych członek honorowy). Był członkiem Tow. Naukowego Warszawskiego (od r. 1908), Tow. Higienicznego, Tow. Przyrodników im. Kopernika, Kasy Mianowskiego, członkiem honorowym Tow. Lekarskiego Wileńskiego i Tow. Lekarskiego Kaliskiego, od r. 1918 członkiem honorowym Państwowej Rady Lekarskiej. Był prezesem Tow. Ochrony Kobiet, członkiem Rady Nadzorczej Tow. Opieki nad Dziećmi, a także członkiem Tow. Pedagogicznego. Od r. 1881 wchodził do redakcji wydawnictwa „Gazety Lekarskiej”, brał udział w wydawaniu pisma „Wszechświat”. W r. 1886 należał do założycieli tygodnika „Głos” i pierwszego jego komitetu redakcyjnego. Wchodził w l. 1913–14 do zespołu wydawniczego „Neurologii Polskiej”.
W grudniu 1904 i styczniu 1905 N. uczestniczył w konspiracyjnych zgromadzeniach domagających się swobód demokratycznych, organizowanych przez grupę „Kuźnicy”. Jeden z pierwszych podpisał deklarację Koła Wychowawców (występującego ną wiecach w tym samym okresie o szkołę polską), która miała być wysłaną do władz szkolnych. Był członkiem utworzonego w listopadzie 1905 Komitetu Obywatelskiego Pomocy dla strajkujących robotników i ich rodzin. Gorący patriota, występował przeciwko usunięciu polskiego języka wykładowego ze szkół w zaborach rosyjskim i niemieckim w anonimowo wydanej pracy Prawo przyrodzone mowy ojczystej (W. 1905). W r. 1906 wszedł do pierwszego zarządu Polskiej Macierzy Szkolnej, w r. 1916 do jej Rady Nadzorczej. Był zbliżony do Narodowej Demokracji. Wiele wysiłków N. poświęcił sprawie asymilacji Żydów. Działając w tym duchu opublikował Czem jestem (W. 1902) oraz Na nutę Ekklesiastes (Kr. 1910). Zorganizował Tow. Wiedza, które miało na celu szerzenie oświaty wśród dzieci żydowskich, w l. 1907–18 był jego prezesem, a od r. 1910 – członkiem Warszawskiego Tow. Popierania Pracy Społecznej. W r. 1910, inspirowany przez Koło Polskie w III Dumie Państwowej, wystosował list otwarty do redakcji „Reči”, w którym prosił, by postępowcy rosyjscy nie mieszali się do wewnętrznych stosunków polsko-żydowskich. W r. 1914 utworzył Koło Polaków Patriotów Wyznania Mojżeszowego. W lipcu 1915 założył i aż do r. 1917 redagował i wydawał miesięcznik społeczno-literacki „Rozwaga” o tendencjach asymilatorskich. W r. 1918 był członkiem założycielem wydawnictwa „Ochrona Rasy”. Doznawszy jednak niepowodzeń, zwalczany zarówno przez Żydów, jak i przez Polaków, odłączył się ostatecznie od współwyznawców, przyjmując ok. r. 1918 chrzest. Był bliskim przyjacielem Elizy Orzeszkowej i na jej pogrzebie przemawiał jako przedstawiciel Żydów; należał też od r. 1920 do zarządu Tow. im. Elizy Orzeszkowej (w l. 1932–7 jako jego prezes). W r. 1920 Wydział Lekarski Uniw. Warsz. zwolnił N-a od przepisanych formalności i biorąc pod uwagę jego zasługi, nadał mu tytuł docenta filozofii i logiki medycyny oraz etyki lekarskiej, a w r. 1923 profesora honorowego przy katedrze filozofii i historii medycyny, kierowanej przez Franciszka Giedroycia. N. wykładał na Uniw. Warsz. do r. 1931, a w l. 1923–35 etykę lekarską w Akademii Stomatologicznej. Wykłady prowadził z zapałem i ogłosił kilka podręczników: Filozofia medycyny (P. 1926), Zarys etyki lekarskiej (W. 1932), Filozofia i logika medycyny (W. 1921). N. był też autorem licznych biografii, prac oświatowych i literackich. Zmarł 18 II 1937 w Warszawie, pochowany został na cmentarzu Powązkowskim.
W małżeństwie z Marią z Mayznerów miał N. synów: Jana (1881–1927), inżyniera majora, Bolesława, urzędnika, Czesława (zob.), oraz córki: Jadwigę, zamężną za przemysłowcem Bernardem Halanderskim (zmarłą przed wojną 1939 r.), Halinę i Wandę (obie zginęły podczas okupacji w l. 1941–2).
Bibliogr. Warszawy. Wydawn. ciągłe 1864–1903; toż, 1904–1918; Enc. Org. (1898–1904), (ryc.); Enc. Warszawy; W. Enc. Ilustr.; Herman E.J., Neurolodzy polscy, W. 1958 s. 341–5 (fot.); Kośmiński, Słown. lekarzów; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Peretiatkowicz-Sobeski, Współcz. kultura pol.; Who’s who in Central and East Europe 1933/34, Zurich 1935; – Bartkiewicz B., Szkoła Główna Warszawska (1862–1869), Kr. 1901 II 516–17 (spis prac); Biegański W., Medycyna wewnętrzna u nas na schyłku XIX-ego wieku, „Now. Lek”. R. 17: 1905 nr 12 s. 628; Herman E. J., Historia neurologii polskiej, Wr. 1975 s. 235–6; Kalabiński S., Tych F., Czwarte powstanie czy pierwsza rewolucja, W. 1976; Kiepurska H., Inteligencja zawodowa Warszawy 1905–1907, W. 1967; taż, Warszawa w rewolucji 1905–1907, W. 1974; Kotarbińska L., Wokoło teatru, W. 1930 s. 16; Kozicki S., Historia Ligi Narodowej (okres 1887–1907), Londyn 1964; Księga pamiątkowa Zjazdu b. wychowańców b. Szkoły Głównej Warszawskiej w 40 rocznicę jej założenia, W. 1905 s. 142–3 (spis prac); toż, w 50 rocznicę jej założenia, W. 1914 s. 138–9 (spis prac); Manteuffel, Uniw. Warsz. 1915/16–1934/35, s. 147–8; Mieses M., Polacy-chrześcijanie pochodzenia żydowskiego, W. 1938 II 155–9; Wierzchowski M., Sprawy Polski w III i IV Dumie Państwowej, W. 1966 s. 199; Wójcicki H., W szkołach przed pół wiekiem, Kr. 1912 s. 54, 58; – Dziennik Urzędowy Izb Lekarskich, R. 8: 1937 nr 6 s. 274, R. 9: 1938 nr 6 s. 264; Kalendarzyk Polityczno-Historyczny m. stoł. Warszawy na 1916 r.; Kunicki Bończa M., Fragmenty wspomnień z Dorpatu, L. 1927 s. 68; Nasza walka o szkołę pol. II; Nusbaum H., Pisma z dziedziny nauk lekarskich, W. 1913 (spis prac, portret); Nusbaum-Hilarowicz J., Pamiętniki przyrodnika. Autobiografia, Lw. [1922]; Orzeszkowa E., Listy zebrane, W. 1966 III; Skład Uniwersytetu Warszawskiego, 1923–35; – „Kur. Warsz.” 1937 nr 50 s. 8, nr 51 s. 8, nr 52 s. 21, 22, nr 53 s. 9–10, nr 59 s. 24 (fot. w niedzielnym dod. ilustr. s. 2); „Medycyna” R. 11: 1937 nr 7 s. 213–14 (portret), 214–16, 216–18; „Now. Społ. Lek.” R. 4: 1930 nr 2 s. 26–8 (fot.); „Roczn. Lek.” 1885 s. 74; „Ruch. Filoz.” T. 15: 1939 nr 1–2 s. 86; „Świat” 1937 nr 9 s. 14 (portret); „Tyg. Ilustr.” 1906 I nr 15 s. 285 (portret), 1909 II nr 47 s. 954 (portret), 1937 nr 9 s. 178 (fot.); „Warsz. Czas. Lek.” 1937 nr 10 s. 181–3 (fot.); – Arch. Gł. B. Lek. w W.: Kartoteka Ziembickiego; – Informacje Janusza Girzejowskiego.
Teresa Ostrowska